Oer it hynder

Datst moarns wekker wurdst en dysels ôffregest: hoefolle hynders soene der eins sneuvele wêze yn de Earste Wrâldoarloch? Datsoarte fan fragen, ja, dêr kin ik wat mei. Dat sykje ik dan út, en dêr komt dan in sifer út. Mar de Flewielen Revolúsje? Wat wolst dêr dan fan witte? It is foar dyn stúdzje skiednis, dat hiest al sein oer de tillefoan ja. Mar as ik efkes hiel earlik wêze mei: it is ivich skande dat sa 'n moai fanke as do mei har noas yn de boeken sit. Gean nei bûten en libje! Dat is it iennichste advys dat ik dy jaan wol.

Skiednis, wat hast dêr oan? Alde ferhalen oer âlde mannen, meastentiids, no, boeiend hear. Histoarisi binne der genôch, en wurkleaze histoarisi binne der noch folle mear. Mar moaie froulju, dat bliuwt in wûnder fan de natuer. In moaie frou mei harsens, want sa skat ik dy yn, hielendal. Dat kinst better brûke om jild mei te fertsjinjen. Wurd aktrise, fotomodel, pornostjer, wat dan ek, mar lit it ferline rêste, dêr falt gjin droech brea mei te fertsjinjen.

Fansels, ik haw it allegear meimakke. Teiwaar ûnder Gorbatsjov, it ferbrokkeljen fan de muorre, bylden fan de jûchheistimming yn Berlyn. En by ús yn Praag ek fansels: de studintedemonstraasjes, dy 't al gau net mear allinnich fan de studinten wiene. Ik wie doe studint ja, ik hie tink sa 'n bytsje deselde leeftiid asto no hast. Sa grien as gers, ja, sorry dat ik it sis mar sa is it. Al hie ik wilens ál wat leard fan de skiednis: bek hâlde en dwaan oft der neat oan de hân is, dat is yn alle gefallen it bêste.

Myn âlden moasten sa nedich de wrâld ferbetterje. Se hoopten dat de revolúsje fan 1968 trochsette soe, se woenen it systeem fan binnenút feroarje. No, dat ha we witten, al den duvel benaud foar in baantsje, alles ferswije, alles ferneare, foar in pear sinten. De Praagse Lente, hast dêr wolris fan heard? It sosjalisme mei in minsklik gesicht, de herfoarmings fan Dubček, it yngripen fan de Russen? O. Moai. No ja, mei dyn generaasje witst it noait. Histoarysk besef is net jim sterkste punt, ofst no skiednis studearre hast of net. Skriklik, sa 'n soad as minsken nét witte, foaral as it in bytsje bûten it eigen gesichtsfjild leit. Skiednis, en dan ek noch skiednis fan fierder fuort as it folgjende doarp, it kin de measte minksen gjin barst skele, en dat is mar goed ek.

Stel dy sa 'n wrâld foar, wêryn 't skiednis wichtich wêze soe, literatuer, filosofy, alles dêr 't de alfa's mei fuortrinne, wat stelt it eins foar yn it deistich libben? Neat. Dat binne net de dingen wêrtrochst oerlibbest as it nedich is. Unsin. Dan soene de bern op skoalle no leare dat 1889 it jier wie dat Nietzsche yn de strjitten fan Turijn gûlend in hynder omearme dat ôfransele waard. Waansin, nee, dêr komme we in ein mei. Ik sis it út ûnderfining: konkrete ynformaasje, konkrete feardichheden, dêr hast wat oan. De rest is ûnsin.

Sels haw ik bygelyks in soad te tankjen oan myn kennis fan hynders. Dat ik sa goed mei hynders oerwei kin, dat hat my myn hiele libben wurk besoarge. Litte we dat in talint neame. Ast jong bist is it saak sa gau mooglik dyn talinten te ûntdekken, want dêr moatst it mei dwaan. Al moat ik der wol by sizze, mei al it gesoademiter dat heit en mem oer harsels ôfrôpen nei de maitiid fan '68: dat ik sa gau wist wat ik woe, dat haw ik wol oan myn mem te tankjen.

It slagge har dochs noch in baantsje te finen as skjinmakster yn in maneezje krekt bûten Praag. Se die der alles oan om my út de kommunistyske berne-opfang te hâlden, dat elke dei nei skoalle gie ik mei de bus nei har ta. Ik wie dêr sa stomme graach, tusken de hynders, yn de stâlen, ik mocht oeral komme, se wisten wa 't ik wie en seagen my net mei in skean each oan, want myn mem die har wurk goed, en dat wie it iennichste dat telde dêr. Dochst dyn wurk goed of net, dêr giet it om yn it libben.

Mar wêr hiene we it ek al wer oer? O ja, 1989, it begjin fan de Flewielen Revolúsje. Moai hear, revolúsje, mar it set it libben fan de gewoane minsken op syn kop, en dat betsjut gedonder, altyd. Witsto wol dat it Wenceslasplein, it sintrum fan dy revolúsje, eartiids in hynstemerk wie? Is it net geweldich? Flewielen Revolúsje, hynstemerk, begrypst wol? Datsoarte fan boartlikens fan de skiednis, dêr hâld ik dan wol wer fan. Mar fierders haw ik eins mar ien advys, oer hokker revolúsje dan ek: meitsje datst fuortkomst.

Wat tinkst, is it net hast tiid foar in wyntsje? Dêr haw ik noait oan wenne kinnen, hjir yn Fryslân. Ik hâld fan de minsken, ik hâld fan de hynders, ik hâld fan de wolkens dy 't oer it lân skowe as autonome skippen, mar der binne net in soad plakken op ierde dêr 't Bohemia fierder fuort is. Joie de vivre, se witte hjir wier net hoe 't se dat staverje moatte. Sjoch, ik hâld fan in wyntsje op syn tiid, in lichte wite by de lunch, in moaie djipreade yn de neimiddei, in fleske mei kwaliteit by it jûnsiten. Myn heit begûn de dei altyd mei in lytske slivovitsj, sa kin it ek. Mar hjir tinke se dan daliks datst in alkoholist bist. In bytsje fan it libben genietsje, de sinne efter de greiden sakjen sjen mei in wat rûzige holle en ree om fereale te wurden op alles en elkenien, dát lykje se hjir net te kennen.

Wat seist? Oft it de hynders binne dy 't my nei Fryslân brocht ha? Ja, sjoch, ik haw in soad mei hynders, altyd al hân, en de Fryske hynders, dat is wol in klasse apart. Mar safolle wist ik der yn dy tiid no ek wer net fan. Ik sil it dy earlik sizze: yn 1990 wie ik koetsier op sa'n hynstekoetske foar toeristen. In baantsje dat ik ek wer oan myn mem te tankjen hie. Dat ja, dat ik úteinlik yn Fryslân telâne kaam dat hat wol mei hynders te krijen, mar oars dan ast tinke soest. Der kaam noch wat by: de leafde.

Sa 'n baantsje, dêr sit in soad ferfeling by. Wachtsje, wachtsje en nochris wachtsje. Ride op in suteldrafke en dan wer wachtsje. Kinst dy foarstelle hoe bliid ik wie doe 't der op in dei yn augustus 1990 in jonge frou har losmakke fan in groep toeristen, mei lilke stappen op my ôf stowen kaam, har yn de koets ploffe liet en sei: 'Ik wol nei de rivier, swannen sjen.'

Eins mochten wy allinnich mar ús fêste rûntsje ride, en myn rûntsje gie net fuortendaliks lâns de rivier, mar troch de wize wêrop se dat sei tocht ik: fuck it ... Ja, letterlik, ik hie krekt trije moanne Ingelske les hân, dat wie de takomst. Dus: fuck it, as dizze frou nei de rivier wol, ik sis: as dizze frou nei de rivier wol, dan bring ik har dêr. Dat dêr stienen we efkes letter, oan de kant fan de Moldau, nei de swannen te sjen. 'Moai hin?' sei se. 'Swannen bliuwe altyd byinoar, mar it grutste part fan it jier binne se mei ek net mear as twa. Se hâlde net fan groepen.' Ik seach myn kâns skoan. 'Wolst mei my út iten jûn? Allinnich wy twaën?' frege ik har. Ja, hoe giet dat.

Hasto wolris fereale west op it earste each? Hoechst net sa 'n kleur te krijen, dat is neat om dy foar te skamjen. Helje dy dat foar de geast: it komt der net mear op oan wat immen seit of docht of net seit of net docht: in ingel is in ingel en bliuwt in ingel. Tsjak, tsjak, as swurden slagge de wjukken dyn eagen blyn, en dien is it mei de frije wil en it iepen each.

Ik kin it my sels hast net iens mear foar de geast helje. Myn Ingelsk wie doe noch striemin. No net mear nee, de hynstebusiness is ynternasjonaal, dan moatst dy wol rêde kinne yn it Ingelsk. Mar goed, myn Ingelsk wie doe noch striemin, mar dochs hawwe we de hiele jûn praat en praat, oer alles, en de taal wie gjin inkel probleem.

We koenen inoar alles sizze, Janna en ik. Se hie grutte, brune, freegjende eagen, krekt as dy fan dy, en as ik yn dy eagen seach, dan begûn ik fansels te fertellen, oer heit en mem, oer it libben ûnder it kommunisme, oer de hynders en de treast, oer it baantsje as koetsier en wat ik eins woe: hynders beleare. In pear moanne letter socht ik har op yn Fryslân, want it wûnder fan it frij reizigjen hie einlings ek ús earme stumpers efter it izeren gerdyn berikt.

Sil ik dy noch wat byskinke? Sitst noch goed sa? De batterijen dogge it noch? De Flewielen Revolúsje, der soenen we it dochs oer ha? Wat wolst witte? It earste dat ik der fan fernaam? Sokke dingen fernimst net. It is miskien raar dat ik it sis, mar wier, skiednis is in nuver ding: ast der middenyn sitst hast it net yn de gaten. Letter pas, dan kinst pleatse wat der bard is. Ik folge it nijs ek net al te bot. Dat wie alle jierren fan myn jonge libben al itselde: nijs, dat is wat de machthawwers der fan meitsje. Skande om dêr dyn tiid oan te ferdwaan.

Wat dat oangiet hast oan my ek net in goeienien foar dyn ynterview. Ik stie no net fuortendaliks op de barrikaden, ik hie by myn âlden sjoen wat dêr fan komt. Wat seist? Wolst júst witte hoe 't it foar de gewoane minsken wie? Ha! Dan bist ék oan it ferkearde adres. In gewoan minske, ik hie der wat foar oer hân om dat wêze te meien yn myn jeugd: in gewoan minske. Net opfalle, net yn 'e gaten hâlden wurde, net al jins wurden op in goudskealje weage moatte. In gewoan minske wêze, dat wie it heechst berikbere yn de kommunistyske maatskippij.

Dat hat Janna in kear sein, yn de moannen dat ik by har wenne haw. 'Do hast der alles foar oer om te ferdwinen, te ferdwinen út dyn eigen libben.' Dat hie se goed sjoen. Se wie skerp, in moaie frou mei harsens, sa 't ik al sei. Mar der wie ien ding noch wichtiger: ferdwine út it libben fan myn âlden, dat hat altyd myn heechste doel west.

Al gau neidat ik yn Fryslân bedarre wie, seach ik foar my hoe 't myn libben der útsjen soe. Yn it doarp dêr 't Janna wenne, wie ek in hynstefokkerij mei in maneezje derby. Fan de earste dei ôf dat ik dy Fryske hynders seach wist ik wat ik woe: wurkje mei dy prachtige skepsels. Ik waard fereale sa 't ik noch nea fereale west hie. Ik bea myn tsjinsten oan. Alles woe ik wol dwaan: stâlen biene, gers meane, foer helje, it makke my net út.

Janna begriep it net. Sy hie neat mei hynders. Ik koe it der mei har net oer ha. Se wie wol bliid dat ik in baantsje hie, safolle moochlikheden wiene der no ek wer net foar in Tsjech yn Fryslân, doe net en no noch net. Mar dat ik dêr op 't lêst wol tsien oeren deis trochbrocht, dêr koe se mei har ferstân net by. Datst wol fersûpe kinst yn dy begripende eagen, dyn fingers hieltyd mar wer gean litte wolst troch dy sêfte moannen, oerémis rekkest fan de spieren dy 't trilje ûnder de flewielen hûd: it wie har hielendal frjemd.

Dat is ien fan de dingen dy 't ik noait begripe sil: datst yn alles en alles hielendal byinoar past, datst op 'e harsens fereale wêze kinst en alles fan ien ferneare kinst, en dan is der ien lyts dinkje, of sels in wat grutter ding, dêr 'st yn ferskilst, dêr 'st in oare miening oer hast, in oare kyk op de wrâld, allinnich wat dat iene ding betreft, en dêrop rint dan alles stikken. Dêr kin ik dus net by.

It is spitich datsto Janna net kend hast. Ik haw it gefoel dat jimme inoar wol lizze soenen. Freegje my net wêrom, mar ik fiel soksoarte fan dingen. Tsjechyske mannen binne dêr oars yn. Hjir soe ik dat noait tsjin ien sizze, net tsjin in oare man yn alle gefallen, mar by dy ... Sjoch: Janna, dat wie ek in klasse apart. Dat falt mei wurden net te sizzen, mar se wie de meast bysûndere frou dy 't ik oait kend haw. Mar ja, der oer prate is it plat meitsje. Nim it mar fan my oan. Sommige dingen moatst ûnderfine, krekt as mei hynders.

Kom mei nei bûten, dan sil ik it dy sjen litte. Dy hiele Flewielen Revolúsje bliuwt der by, mar dat kin in oare kear ek noch wol. Ik kin sa goed mei dy prate, ik wit net hoe 't dat komt. Der binne net sa 'n soad jonge minsken lykas dy 't écht lústerje kinne. Mar do begrypst my, dat sjoch ik yn dy moaie brune eagen fan dy. Moatst gewoan noch in kear weromkomme, dan sille we it oer '89 ha.

Sjoch, as ik mar ien foet bûten de doar set dan keare se de holle al nei my ta. Dy oanhinklikens, sûnder harren grutskens, harren autonomy te ferliezen. Dat fyn ik miskien noch wol it moaiste fan alles. Sa wolst as minske ek wêze. Witsto wol dat der yn Praag in winkelpassaazje is dêr 't yn de hal in hynder op syn kop hinget, beriden troch de Hillige Wenceslas? Dat byld haw ik tsjintwurdich faak foar eagen as ik weromtink oan dy moannen yn '89 en '90. Mar sjoch, datsoarte fan dingen dêr giet it úteinlik om: dat se dy op 'e kop yn in winkelpassaazje ophingje kinne, mar dat it der noch útsjochst of bisto de baas. Kom mar tichter by it stek hear, se dogge neat.

Oft ik mei Janna troud bin? Nee, nee, úteinlik net. Dat hie wol in moai ein fan it ferhaal west hin? Lit ik dy dit fertelle. Op in stuit koe ik der net mear omhinne. Yn it tinne ljocht fan de iere moarn siet Janna oan de keukenstafel en boude har in hûs fan sûkerklûntsjes. Om de dei net rjocht yn de eagen sjen te hoechen, liet se it lange swarte hier oan wjerskanten fan har gesicht as in gerdyntsje tusken harsels en de wrâld hingje. Se wie hieltyd stiller wurden yn de lêste wiken. Se fielde it al oankommen tink. Mar ik moast it har sizze, it koe net oars. Ik ...

Hast it kâld? Do trillest hielendal. Hjir, nim myn jaske mar, ik haw it noait kâld. Nee, net tsjinwrakselje, ik wit wat goed foar dy is. Lekker waarm om 'e skouders, sjoch, ik pak dy hielendal yn. Efkes it lange hier derút. Wat rûkst lekker.

Ik haw in soan, dy is hast krekt like âld asto bist. Hy studearret no yn Amearika, wol net yn de hynstebusiness. Mar dat lûkt noch wol by. Om him haw ik it úteinlik mei Janna útmakke. Ja, hoe giet dat. It wie de dochter fan de eigener fan de hynstefokkerij. We wurken in soad tegearre, lichaamlik wurk, en it wie in moaie simmer, en dan wurdst roazich, en op in jûn hienen we in flesse wyn út de kelder fan har heit helle, en we seagen de sinne sakjen efter de greiden, en fan it ien kaam it oar. It is úteinlik wol misbeteard, soks is net genôch om tegearre in libben op te bouwen. We binne al jierren útinoar.

Wat seist? Moatst op hûs oan? Ik wit it wol, minsken fan dyn leeftiid, dy fine datst foar de leafde kieze moatst. Dy witte net hoe 't dat is: dat der earne op de wrâld in bern fan dy rûnrint dêrsto ferantwurdlik foar bist. Wat hie ik dan dwaan moatten? Har sitte litte mei in bern, mei mýn soan? Tsjechyske mannen dogge soks net. Ik haw troch te kiezen yn alle gefallen in goede heit west.

Wat seist?